ભાઈ બીજ એ હિંદુ ધર્મનો તહેવાર છે જે કારતક મહિનાના શુક્લ પક્ષના બીજા દિવસે ઉજવવામાં આવે છે, જેને યમ દ્વિતિયા પણ કહેવામાં આવે છે. ભારતીય સમાજમાં કુટુંબ સૌથી મહત્ત્વનું પાસું છે. ભારતીય પરિવારોની એકતા અહીંના નૈતિક મૂલ્યો પર આધારિત છે. આ નૈતિક મૂલ્યોને મજબૂત કરવા માટે આપણા મૂલ્યો પૂરતા હોવા છતાં, આપણા તહેવારો તેમને વધારાની શક્તિ આપે છે. આ તહેવારોમાં, ભૈયા દૂજ એક તહેવાર છે જે ભાઈ અને બહેન વચ્ચેના ગાઢ સંબંધને પ્રતિબિંબિત કરે છે.
હિંદુ સમાજમાં, ભાઈ અને બહેનના પવિત્ર સંબંધનું પ્રતીક ભાઈ બીજના તહેવારને ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ માનવામાં આવે છે. હિંદુ સમુદાયના તમામ વર્ગના લોકો ભાઈ અને બહેનના પવિત્ર સંબંધના પ્રતિક તરીકેનો તહેવાર આનંદથી ઉજવે છે. આ તહેવાર પર, જ્યારે બહેનો તેમના ભાઈના લાંબા આયુષ્ય અને સુખ અને સમૃદ્ધિની કામના કરે છે, ત્યારે ભાઈઓ પણ તેમની બહેનને શુકન તરીકે કંઈક ભેટ તરીકે આપવાનું ચૂકતા નથી.
કારતક શુક્લ પક્ષના બીજા દિવસે ઉજવાતા આ તહેવાર પાછળની ઐતિહાસિક કથા પણ અનોખી છે. પૌરાણિક કથા અનુસાર, સૂર્યની પુત્રી યમુનાએ તેના ભાઈ યમરાજને તેના ઘરે આવવા અને ભોજન લેવા આમંત્રણ આપ્યું, પરંતુ તેના વ્યસ્ત કાર્યક્રમને કારણે યમરાજે તેની વિનંતી ટાળી દીધી. એવું કહેવાય છે કે કાર્તિક શુક્લ દ્વિતિયાના દિવસે યમરાજ યમુનાના ઘરે ગયા અને તેમનું આતિથ્ય લીધું અને ભોજન પણ લીધું. યમરાજે પોતાની બહેનને વરદાન આપ્યું હતું કે જે કોઈ આ દિવસે યમુનામાં સ્નાન કરે છે અને પોતાની બહેનના ઘરે જાય છે અને તેનું આદરપૂર્વક સ્વાગત કરે છે, તેને અને તેની બહેનને યમનો ડર નથી લાગતો. ત્યારથી આ તહેવાર લોકોમાં યમ દ્વિતિયાના નામથી પ્રખ્યાત થયો. ભાઈબીજનું મહત્વ સુરતીઓ માટે પણ એ જ રીતે વધી જાય છે કેમકે સુરત એ સુર્યની પુત્રી તાપી માતાનું શહેર છે. મૂળ સુરતીઓ એ જ કારણે આ દિવસે તાપી માતાની વિશેષ પુજા કરે છે અને નદીમાં શ્રદ્ધાપૂર્વક સ્નાન કરે છે.
ભાઈ બીજની પૂજામાં બહેનો પોતાના ભાઈની હથેળી પર ચોખાનો ઘોળ લગાવે છે. તેના પર સિંદૂર લગાવ્યા પછી, તેના હાથ પર કોળાના ફૂલ, સોપારી, સોપારી વગેરે મૂકીને, તેના હાથ પર ધીમે ધીમે પાણી છોડતા, તે કેટલાક મંત્રો કહે છે જેમ કે ‘ગંગા યમુનાની પૂજા કરો, યમીની પૂજા કરો યમરાજની, સુભદ્રાની પૂજા કરો કૃષ્ણની પૂજા કરો, ગંગા યમુના નીર બહાઈ. મારા ભાઈ. ઉંમર વધે. એ જ રીતે ક્યાંક હથેળીની પૂજા આ મંત્રથી કરવામાં આવે છે કે ‘સાપ કરડે, વાઘ કરડે, વીંછી કરડે તો આજે કરડવા દો’. આવા શબ્દો એટલા માટે કહેવામાં આવે છે કારણ કે એવું માનવામાં આવે છે કે જો આ દિવસે કોઈ ઉગ્ર પ્રાણી કરડે તો પણ યમરાજના દૂત ભાઈનો જીવ નહીં લઈ જાય. કેટલાક સ્થળોએ, આ દિવસે, બહેનો તેમના ભાઈના માથા પર તિલક લગાવે છે અને આરતી કરે છે અને પછી તેમની હથેળી પર કાલવ બાંધે છે. તેના ભાઈનું મોં મીઠુ કરવા માટે, મિસરી તેને માખણ ખવડાવે છે. સાંજે બહેનો યમરાજના નામનો ચાર બાજુ દીવો પ્રગટાવે છે અને તેને ઘરની બહાર રાખે છે. આ સમયે જો ઉપર આકાશમાં ગરુડ ઉડતું જોવા મળે તો તે ખૂબ જ શુભ માનવામાં આવે છે.
