રમકડાંની ગુણવત્તા સુધારવાના ઈરાદા સાથે બ્યુરો ઓફ ઈન્ડિયન સ્ટાન્ડર્ડ્સ (BIS)એ કડક નિયમો બનાવ્યા છે. જોકે, આ નિયમોનું ચુસ્તપણે પાલન થઈ રહ્યું નથી. સરકારના પ્રયાસો છતાં રમકડાંની આયાત ઘટી રહી નથી. સ્થાનિક ઉત્પાદકોને તેના કારણે નુકસાન વેઠવું પડી રહ્યું છે. રમકડાના એક ઉત્પાદકનું છે કે, BIS એ ઉત્પાદકો માટે લાયસન્સ પ્રક્રિયાને સરળ બનાવી છે. રિન્યુઅલ ફીમાં પણ છૂટ આપવામાં આવે છે. સૂક્ષ્મ ઉદ્યોગોને અનેક પ્રકારની છૂટ મળે છે. આ તમામ બાબતોનો સહકાર છતાં ઉત્પાદકોનો માલ અપેક્ષા મુજબ વેચાઈ રહ્યો નથી. હકીકતમાં વિવિધ યુક્તિ-પ્રયુક્તિથી વિદેશી રમકડાંની આયાત થઈ રહી હોવાથી ભારતીય રમકડાં ઉદ્યોગને નુકસાન થઈ રહ્યું છે. BIS નિયમો 14 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકો માટે રમકડાં પર લાગુ થાય છે. એટલે, નિકાસકારો તેમના રમકડાં પર તે 14 વર્ષથી વધુ ઉંમરના બાળકો માટે હોવાનું દર્શાવી દેતા હોવાથી એ BIS ધોરણોની બહાર નીકળી જાય છે. આ રમકડાં સરળતાથી આયાત કરવામાં આવે છે.
ચીનના રમકડાંના ઘણા સ્પેરપાર્ટ્સ વિવિધ બંદરોથી આયાત થઈ રહ્યા છે. અહીં ‘મેક ઇન ઇન્ડિયા’ બોક્સમાં પેક કરીને તેને વેચવામાં આવે છે જેને સ્ક્રુડ્રાઇવરથી જોડવામાં આવે છે, એ રમકડું ભારતમાં બનાવવામાં આવતું નથી. BIS લાગુ થયા પહેલા 85 ટકા રમકડા બહારથી આવતા હતા. સરકારનાં તમામ પ્રયાસો છતાં પણ આયાતમાં વધુ ઘટાડો થઈ શક્યો નથી. આજે પણ 50 થી 60 ટકા રમકડા વિદેશથી આવે છે. ખોટી મંજુરીથી મોટા ભાગના રમકડા ભારતમાં ઠલવાઈ રહ્યા છે. એ રમકડાંઓને ભેટ અને સુશોભનની વસ્તુઓ પ્રદર્શિત કરી ઘુસાડવામાં આવે છે. આ આયાતની ચાલાકીથી ડ્યુટી અને BIS ને પણ ટાળી દેવાય છે. સરકારે આ તરફ ધ્યાન આપવું પડશે.
ધ ટોયઝ એસોસિએશન ઓફ ઈન્ડિયાના મુખ્ય કો-ઓર્ડિનેટર્ અમિતાભ ખરબંદાએ જણાવ્યું હતું કે BIS એ નક્કી કર્યું છે કે કોઈ ખાસ રમકડું ફક્ત 3 વર્ષથી વધુ અથવા 5 વર્ષથી વધુ ઉંમરના બાળક દ્વારા જ રમી શકાય. પરંતુ, જો આયાતી રમકડાં પર એવું લખેલું હોય કે તે 14 વર્ષથી વધુ ઉંમરના બાળકો રમી શકે છે, તો તે નિયમોનું સંપૂર્ણ ઉલ્લંઘન છે. કોઈપણ ઉત્પાદક 10 પ્રકારના રમકડાં બનાવે છે. જો દરેક વ્યક્તિ પર એવું લખેલું હોય કે 14 વર્ષથી ઉપરના બાળકો રમશે તો કોઈને લેબ બનાવવાની જરૂર નથી. બાળકોને દુકાનમાં રમકડા જોવા ગમે છે. ગ્રેડિંગ પર કોઈ ધ્યાન આપતું નથી. આવી સમસ્યાઓ પર સરકારે ધ્યાન આપવું જોઈએ. સ્થાનિક ઉત્પાદકોના ઉત્પાદન અને વ્યવસાય બંનેને વધારવાના પ્રયાસો કરવા જોઈએ.
ધ ટોયઝ એસોસિએશન ઓફ ઈન્ડિયાના પ્રમુખ અજય અગ્રવાલનું કહેવું છે કે આયાતી રમકડાં પર BIS નિયમો લાગુ કરવામાં આવી રહ્યા નથી. વિદેશથી મોટા પ્રમાણમાં છૂટક માલ આવી રહ્યો છે. બીઆઈએસે ઊંડાણપૂર્વક વિચારવું પડશે. ઉત્પાદકોને સુરક્ષિત રાખવાની જરૂર છે. નિયમો એવા હોવા જોઈએ કે સ્થાનિક ઉત્પાદકોને કામ મળે. પોલિસીમાં અત્યારે કોઈ સ્પષ્ટતા નથી. તૈયાર રમકડાં સાથે રમકડાના ભાગો પણ વિદેશથી આવી રહ્યા છે. સુરત સહિત દેશના બજારોમાં વિદેશી રમકડાં ઠલવાયેલા છે. સરકાર ભારતીય રમકડા ઉત્પાદકો અને વેપારીઓને પ્રોત્સાહન આપવા માંગે છે. તેમ છતાં, ઉદ્યોગની વૃદ્ધિ અપેક્ષા મુજબ નથી. દેશમાં બહુ ઓછા ઉત્પાદકો પાસે લાઇસન્સ છે. વધુને વધુ લોકોને લાયસન્સ આપવા જોઈએ. જો વેપારીઓ અને ઉત્પાદકો સાથે વાતચીત થશે તો વધુ લોકો રમકડા ઉદ્યોગ સાથે જોડાશે. BIS ના સંદર્ભમાં આયાત નીતિના પરિમાણો સ્પષ્ટ હોવા જોઈએ.
BIS, ગ્રાહક બાબતોના મંત્રાલય હેઠળ, રાષ્ટ્રીય માનક નિર્ધારણ સંસ્થા છે. રમકડાં માટે ગુણવત્તા પ્રમાણપત્ર જાન્યુઆરી 2021 થી ફરજિયાત કરવામાં આવ્યું છે. કોઈપણ વેપારીને ભારતીય ધોરણોને અનુરૂપ ન હોય તેવા રમકડાંનું ઉત્પાદન, આયાત, વેચાણ અથવા વિતરણ, સંગ્રહ કે વેચાણ માટે પ્રદર્શન કરવાની મંજૂરી નથી. BIS એ જુલાઈ 2022માં લોકોને ISI માર્કવાળા રમકડા ખરીદવા વિનંતી કરી હતી. આ રમકડાંની ગુણવત્તાનું પ્રમાણપત્ર સુનિશ્ચિત કરે છે. જો ગ્રાહકોને ખબર પડે કે ISI માર્ક વિના રમકડાં વેચવામાં આવે છે, તો તેઓ તેની ફરિયાદ કરી શકે છે. BIS કેર મોબાઈલ એપ પર સંપૂર્ણ રજીસ્ટ્રેશન કરી શકાય છે.
