સાડા છ વર્ષ પહેલા ભારતીય રિઝર્વ બેંકે બે હજાર રૂપિયાની નોટ બહાર પાડી હતી. એ સમયથી સૌ કોઈ જાણતું જ હતું કે એ ગમે તે ઘડીએ લોકોના ગજવામાંથી ગાયબ થવા માટે જ ઘડાઈ છે. કોરોનાકાળને કારણે તેનું આયુષ્ય કદાચ લંબાયું હતું પરંતુ હવે તેને સર્ક્યુલેશનમાંથી પાછી ખેંચી લેવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો છે. જો કે, તેમને ગેરકાયદેસર જાહેર કરવામાં આવ્યા નથી, બલ્કે તેમને બેંકોમાં જઈને તેમની બદલી કરાવવાનો સમય આપવામાં આવ્યો છે. અહીં જાણો લોકો સાથે સીધા સંકળાયેલા આ મોટા નિર્ણય અંગેના દરેક સવાલના જવાબ.
સામાન્ય શબ્દોમાં આ નિર્ણયનો અર્થ શું છે?
બે હજાર રૂપિયાની નોટ હવે બજારમાંથી હટાવવામાં આવશે. જે નોટો બેંકોમાં જમા કરવામાં આવી છે તે ફરીથી જારી કરવામાં આવશે નહીં. આ રીતે તેઓ પરિભ્રમણમાં પાછા આવશે નહીં અને સંપૂર્ણપણે દૂર થઈ જશે.
તો શું તમારી પાસેની બે હજાર રૂપિયાની નોટ હવે નકામી છે?
ના. આરબીઆઈએ સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે રૂ. 2000ની નોટો લીગલ ટેન્ડર તરીકે ચાલુ રહેશે, એટલે કે તેને સંપૂર્ણ કાયદેસર જ કહેવાશે.
બે હજાર રૂપિયાની નોટ બદલવી હોય તો શું કરવું?
તમે આ નોટો તમારા બેંક ખાતામાં જમા કરાવી શકો છો. અથવા તેઓ અન્ય નોંધો સાથે બદલી શકાય છે. મંગળવાર, 23 મે, 2023 થી, તમે બેંકમાં જઈને નોટો બદલી શકો છો. આ પ્રક્રિયા 30 સપ્ટેમ્બર 2023 સુધી ચાલુ રહેશે. આ માટે બેંકોને અલગ માર્ગદર્શિકા પણ જારી કરવામાં આવી છે.
નોટો ક્યાં બદલાશે?
તમે કોઈપણ બેંકમાં જઈને નોટો બદલી શકો છો. આરબીઆઈની 19 પ્રાદેશિક કચેરીઓ પણ છે. જ્યાં ઇશ્યુ વિભાગો હશે ત્યાં નોટો બદલવાની સુવિધા ઉપલબ્ધ થશે.
જો તમારી પાસે 50 હજાર કે 1 લાખ રૂપિયાની નોટ હોય તો શું કરવું?
અન્ય ગ્રાહકોને બેંક શાખાઓમાં કોઈ સમસ્યાનો સામનો ન કરવો પડે તે માટે આરબીઆઈએ કહ્યું છે કે એક સમયે માત્ર 20 હજાર રૂપિયાની મહત્તમ કિંમતની બે હજારની નોટો જ બદલી શકાશે. એટલે કે એક સમયે માત્ર 10 નોટો જ બદલી શકાશે.
બેંકમાંથી પૈસા ઉપાડવા જશો તો બે હજારની નોટ નહીં મળે?
ના. આરબીઆઈએ બેંકોને તાત્કાલિક અસરથી ગ્રાહકોને રૂ. 2,000ની નોટ આપવાનું બંધ કરવા જણાવ્યું છે. આરબીઆઈએ બેંકોને તેના એટીએમમાં તે મુજબ ફેરફાર કરવા કહ્યું છે.
બજારમાં મુશ્કેલી આવી શકે છે?
આરબીઆઈના નિર્દેશોથી સ્પષ્ટ છે કે બે હજાર રૂપિયાની નોટ લીગલ ટેન્ડર રહેશે, પરંતુ માર્કેટમાં તેના દ્વારા લેવડ-દેવડમાં સમસ્યા આવી શકે છે. આવી સ્થિતિમાં, સૌથી સરળ રસ્તો એ છે કે બેંકમાં જઈને નોટ બદલાવી લો.
સૌથી મોટો પ્રશ્નઃ 30 સપ્ટેમ્બર પછી શું થશે?
સમાચાર એજન્સી એએનઆઈએ સૂત્રોને ટાંકીને જણાવ્યું હતું કે 30 સપ્ટેમ્બર પછી પણ 2,000 રૂપિયાની નોટ કાનૂની ટેન્ડર બની શકે છે. આરબીઆઈનું માનવું છે કે લોકો માટે ચાર મહિનાનો સમય પૂરતો છે. આ એક નિયમિત કસરત છે અને લોકોને ગભરાવાની જરૂર નથી.
બે હજાર રૂપિયાની નોટ ક્યારે આવી?
RBIએ નવેમ્બર 2016માં બે હજાર રૂપિયાની નોટ બહાર પાડી હતી. આ RBI એક્ટ 1934ની કલમ 24(1) હેઠળ જારી કરવામાં આવ્યા હતા. આ નિર્ણય એટલા માટે લેવામાં આવ્યો હતો કે 500 અને 1000 રૂપિયાની કરન્સી, જે તે સમયે નોટબંધી હેઠળ દૂર કરવામાં આવી હતી, તે બજાર અને અર્થવ્યવસ્થા પર તેની અસરને ઘટાડી શકે.
2000 રૂપિયાની કેટલી નોટો ચલણમાં છે?
RBI અનુસાર, માર્ચ 2017 પહેલા 2,000 રૂપિયાની 89% નોટો જારી કરવામાં આવી હતી. આ નોંધો તેમની ચાર-પાંચ વર્ષની શેલ્ફ લાઇફ વટાવી ગઈ છે અથવા વટાવી જવાની છે. 31 માર્ચ 2018 સુધીમાં 6.73 લાખ કરોડ રૂપિયાની નોટો ચલણમાં હતી. એટલે કે કુલ નોટોમાં તેમનો હિસ્સો 37.3% હતો. 31 માર્ચ 2023 સુધીમાં આ આંકડો ઘટીને 3.62 લાખ કરોડ રૂપિયા પર આવી ગયો છે. એટલે કે ચલણમાં રહેલી કુલ નોટોમાં 2000 રૂપિયાની નોટમાંથી માત્ર 10.8% જ બચી હતી.
RBI અનુસાર, આ નિર્ણય લેવાનું મુખ્ય કારણ શું છે?
નોટબંધી બાદ બે હજાર રૂપિયાની નોટ ચલણમાં આવી હતી. જ્યારે અન્ય મૂલ્યોની બેંક નોટો પૂરતા પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધ થઈ, ત્યારે બે હજાર રૂપિયાને ચલણમાં લાવવાનો હેતુ પણ પૂરો થયો. તેથી, 2018 માં, બે હજાર રૂપિયાની નોટોનું છાપકામ પણ બંધ કરવામાં આવ્યું હતું. આરબીઆઈ અનુસાર, સામાન્ય રીતે 2,000 રૂપિયાની નોટોનો વ્યવહારમાં વધુ ઉપયોગ થતો નથી. આ ઉપરાંત, અન્ય સંપ્રદાયોની નોટો પણ સામાન્ય લોકો માટે પૂરતા પ્રમાણમાં ચલણમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે. તેથી, આરબીઆઈની ક્લીન નોટ પોલિસી હેઠળ, 2,000 રૂપિયાની નોટોને ચલણમાંથી પાછી ખેંચી લેવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો છે.
